DIWALI : दिवाळी - प्रकाशाच्या उत्सवाचा बदलत्या काळाचा आरसा

दिवाळी म्हणजे केवळ एक सण नाही, ती एक भावना आहे. भारतीयांच्या जीवनात दिवाळी हा सण म्हणजे आशेचा, आनंदाचा, नात्यांचा आणि पुनर्जन्माचा क्षण. वर्षभरातील थकवा, संघर्ष, अपयश आणि अंधार झटकून पुन्हा नव्या जोमाने सुरुवात करण्याचा हा क्षण असतो. पण या प्रकाशाच्या सणामागे इतिहासाचा, संस्कृतीचा आणि सामाजिक बदलांचा एक खोल अर्थ दडलेला आहे. दिवाळीचा प्रवास केवळ घराघरातील दिव्यांपासून सुरुवात होऊन डिजिटल फटाक्यांपर्यंत कसा पोहोचला, हा प्रवास समजून घेणं आजच्या काळात अधिक गरजेचं ठरतं.

दिवाळीचा इतिहास : अंधारावर प्रकाशाचा विजय

दिवाळीचा इतिहास जितका जुना, तितकाच विविधतेने नटलेला आहे. भारतातील वेगवेगळ्या भागांत या सणाचे वेगवेगळे अर्थ आहेत. उत्तर भारतात दिवाळीचा संबंध भगवान श्रीरामांच्या अयोध्येला परतण्याशी जोडला जातो. चौदा वर्षांच्या वनवासानंतर रावणाचा पराभव करून राम अयोध्येत परतले, तेव्हा नागरिकांनी आनंदाने संपूर्ण नगरीत दिवे लावले. हा दिवस “प्रकाशाचा विजय” म्हणून साजरा केला गेला.

पश्चिम भारतात, विशेषतः महाराष्ट्रात, दिवाळीचा संदर्भ बळीराजा आणि वामन अवताराशी जोडला जातो. विष्णूच्या वामन अवताराने बळीराजाला पाताळात स्थान दिलं, पण दरवर्षी कार्तिक अमावस्येला तो आपल्या प्रजेची भेट घेण्यासाठी पृथ्वीवर येतो, असा जनविश्वास आहे. त्यामुळेच बलिप्रतिपदा म्हणजे ‘राजा बलीच्या राज्याची आठवण’ म्हणून दिवाळी साजरी होते.

दक्षिण भारतात हा सण कृष्णाने नरकासुराचा वध करून जनतेला भयातून मुक्त केलं या घटनेशी जोडला जातो. म्हणजेच दिवाळी हा सण विविध आख्यायिका आणि देवतांमधून एकच संदेश देतो — “सत्याचा विजय आणि अंधारावर प्रकाशाचं साम्राज्य”.

दिवाळी सणाचं सांस्कृतिक महत्त्व

दिवाळी केवळ धार्मिक परंपरा नाही, ती संस्कृतीचा केंद्रबिंदू आहे. हा सण पाच दिवस चालणारा आहे, धनत्रयोदशी, नरक चतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन, पाडवा आणि भाऊबीज. 

धनत्रयोदशी आरोग्य आणि संपत्तीचा प्रारंभ.

नरक चतुर्दशी म्हणजे दुष्ट विचार, नकारात्मकता आणि आळसाचा नाश.

लक्ष्मीपूजन म्हणजे श्रमाचं आणि प्रामाणिक कमाईचं पूजन.

पाडवा म्हणजे वैवाहिक नात्यातील प्रेमाचा सण.

भाऊबीज म्हणजे भावाबहिणीच्या नात्याचा उत्सव.

या प्रत्येक दिवशी समाजातील नातेसंबंध दृढ होतात. परंपरेनं घराची स्वच्छता, रंगोळी, फटाके, फराळ, भेटवस्तू, आणि नव्या वस्तूंची खरेदी यामागे केवळ आनंद नाही, तर नवीन सुरुवात, ऊर्जा आणि एकतेचा संदेश आहे.

बदलत गेलेलं दिवाळीचं स्वरूप : परंपरेपासून उपभोगवादापर्यंत

काळ बदलला आणि दिवाळीचं स्वरूपही बदललं.

पूर्वी दिवाळी म्हणजे घराघरांत कंदील, मातीचे दिवे, तेलाचा सुगंध, हाताने केलेला फराळ आणि सामूहिक आनंद.

पण 21व्या शतकात, विशेषतः 2020 नंतरच्या काळात, दिवाळी डिजिटल आणि ग्लोबल फेस्टिव्हल बनली आहे.

2020 – 2021 : महामारीतील शांत दिवाळी

कोविड-19 ने संपूर्ण जगाला थांबवलं. त्या काळात दिवाळीच्या प्रकाशात एक वेगळीच शांतता होती.

लोकांनी घराघरात लहान दिवे लावले, पण सामाजिक अंतरामुळे नात्यांतील जवळीक हरवली.

ऑनलाईन भेटवस्तू, डिजिटल शुभेच्छा आणि वर्च्युअल पूजन ही नवी परंपरा झाली.

लोकांनी फटाक्यांऐवजी ‘ग्रीन दिवाळी’ साजरी करण्याचा निर्धार केला.

2022 – 2023 : पुनरागमन आणि नव्या ऊर्जेची दिवाळी

महामारी ओसरल्यानंतर लोक पुन्हा बाजारात आले. पण या काळात इको-फ्रेंडली फटाके, स्थानिक उत्पादनांना प्रोत्साहन आणि डिजिटल पेमेंट्स यांचा उदय झाला. ‘मेड इन इंडिया’ संकल्पना दिवाळीच्या खरेदीचा भाग बनली.

2024 – 2025 : तंत्रज्ञान आणि परंपरेचा संगम

आज दिवाळी इंस्टाग्राम, रील्स आणि ई-कॉमर्सच्या जगात जगली जाते.

लोक सोशल मीडियावर दिवाळी सेलिब्रेशनचे क्षण शेअर करतात, इन्फ्लुएन्सर मोहिमा चालतात आणि डिजिटल जाहिरातींमधून दिवाळीचं व्यापारीकरण वाढलं आहे. तरीही, घराघरात अजूनही आजीच्या हातची करंजी, आईची रांगोळी आणि वडिलांनी लावलेला पहिला दिवा हीच खरी दिवाळी वाटते.

दिवाळी सणाची सकारात्मक बाजू

नवीन सुरुवात आणि आत्मचिंतन:

दिवाळी म्हणजे जुनं विसरणं आणि नव्याचं स्वागत. हा सण मनातील अंधार घालवतो आणि आत्मविश्वासाचा दिवा जागवतो.

कौटुंबिक एकता:

दूर राहणारे नातेवाईक, मित्र या सणात एकत्र येतात. संवाद वाढतो, आपुलकीचे क्षण निर्माण होतात.

अर्थव्यवस्थेला चालना:

दिवाळीच्या खरेदीमुळे बाजारात उलाढाल वाढते. लघुउद्योग, कारागीर, दिवे बनवणारे, मिठाई व्यावसायिक, सगळ्यांना रोजगार मिळतो.

सामाजिक सौहार्द:

धर्म, भाषा, प्रांत या भेदांच्या पलीकडे दिवाळी सर्वांना एकत्र आणते.

सांस्कृतिक जपणूक:

पारंपरिक वस्त्रे, खाद्यपदार्थ, पूजा विधी यामुळे आपली ओळख टिकून राहते.

दिवाळी सणाचे नकारात्मक पैलू

फटाक्यांचा प्रदूषणवाढीवर परिणाम:

हवेतील प्रदूषण, आवाजाचा त्रास आणि प्राण्यांच्या आरोग्यावर होणारे परिणाम ही गंभीर समस्या आहे.

उपभोगवाद आणि दिखावा:

आज दिवाळीचा सण “कोणाकडे किती मोठा दिवा, किती महाग गिफ्ट, किती आकर्षक फोटो” यावर मोजला जातो.

परंपरेचा अर्थ हरवतो आणि स्पर्धा वाढते.

अन्न आणि आरोग्य:

अति गोड पदार्थ, तळकट फराळ आणि अनियमित आहारामुळे आरोग्य बिघडते.

आर्थिक ताण:

खर्चाच्या ओझ्याखाली अनेक कुटुंबं त्रस्त होतात. सणाच्या आनंदात कर्जबाजारीपणाचाही शिरकाव होतो.

भावनिक दुरावा:

सोशल मीडियावर एकत्र आलेले चेहरे प्रत्यक्षात दुरावलेले असतात. ‘ऑनलाईन दिवाळी’ ही खरी दिवाळी राहात नाही.

बदलत्या दिवाळीतली आशेची किरण

तरीसुद्धा प्रत्येक युगात दिवाळी आपली नवी ओळख निर्माण करते.

आजची पिढी इको-फ्रेंडली सजग आणि सामाजिक जबाबदारीची दिवाळी साजरी करत आहे.

काही जण फटाक्यांऐवजी झाडं लावतात, काही वृद्धाश्रमात गिफ्ट देतात, तर काही गरजू मुलांसोबत दिवाळी साजरी करतात. हीच खरी “प्रकाशाची वाट” आहे.

दिवाळी म्हणजे फक्त घराच्या ओसरीवरचा दिवा नाही, तर मनातला प्रकाश आहे.

समाजात वाढत्या ताणतणावात, द्वेषात आणि स्पर्धेत आज सर्वात जास्त गरज आहे ती समजुतीच्या, प्रेमाच्या आणि शांततेच्या दिव्यांची.

आपण प्रत्येकाने थोडा अंधार कमी केला, तर संपूर्ण समाज उजळून जाईल.

फटाके न लावता, पण मन उजळवून जर आपण सण साजरा केला, तर तीच खरी दिवाळी होईल.

“दिव्यांचा प्रकाश क्षणिक असतो, पण माणसाच्या अंतःकरणातील प्रकाश चिरंतन असतो.

या दिवाळीत तो प्रकाश आपल्या आत पेटवा आणि मग पाहा, संपूर्ण विश्व उजळून जाईल.”