होर्मुझ सामुद्रधुनी: जागतिक ऊर्जेची जीवनरेखा

होर्मुझ सामुद्रधुनी संकट: भारताच्या तेल आयातीवरील परिणाम आणि पर्यायी उपाय

होर्मुझ सामुद्रधुनी, जी पर्शियन आखाताला ओमानच्या आखाताशी आणि अरबी समुद्राशी जोडते, ही जागतिक ऊर्जा व्यापारातील सर्वात महत्त्वाची जलवाहतूक मार्गिका आहे. ही अरुंद जलमार्गिका, जिची रुंदी अवघी 33 किलोमीटर आहे आणि शिपिंग लेन केवळ 3 किलोमीटर रुंद आहे जी दररोज सुमारे 20% जागतिक तेल आणि 25% नैसर्गिक वायूच्या वाहतुकीसाठी वापरली जाते. सौदी अरेबिया, इराक, संयुक्त अरब अमिरात (यूएई), कुवेत आणि कतार यांसारख्या प्रमुख तेल आणि गॅस उत्पादक देशांच्या निर्यातीचा मोठा हिस्सा याच मार्गावर अवलंबून आहे. भारत, जो आपल्या तेलाच्या 85% गरजा आयातीवर अवलंबून आहे, त्याच्यासाठी ही सामुद्रधुनी ऊर्जेची जीवनरेखा आहे. यामुळे इराणच्या संसदेने होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद करण्याच्या शिफारशीने जागतिक ऊर्जा बाजारात आणि विशेषतः भारतात चिंतेचे वातावरण निर्माण केले आहे.

इराण आणि इस्रायल यांच्यातील वाढता संघर्ष, तसेच अमेरिकेच्या संभाव्य हस्तक्षेपामुळे ही धमकी अधिक गंभीर बनली आहे. इराणच्या संसदेने हा प्रस्ताव मंजूर केला असून, तो आता सर्वोच्च राष्ट्रीय सुरक्षा परिषदेच्या मंजुरीच्या प्रतीक्षेत आहे. यापूर्वीही इराणने अशा धमक्या दिल्या होत्या, परंतु त्या प्रत्यक्षात आल्या नाहीत. तरीही, या शिफारशीमुळे तेलाच्या किमतींमध्ये तात्काळ 8% वाढ झाली आहे, आणि ब्रेंट क्रूडची किंमत 77 डॉलर प्रति बॅरलवर पोहोचली आहे, जी गेल्या पाच महिन्यांतील सर्वोच्च पातळी आहे. जर सामुद्रधुनी बंद झाली, तर तेल आणि गॅसच्या किमती 30-50% वाढण्याची शक्यता तज्ज्ञांनी व्यक्त केली आहे, ज्याचा भारतासारख्या तेल आयातदार देशांवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.

भारतावर होणारे परिणाम आणि आव्हाने

भारत हा जगातील तिसरा सर्वात मोठा तेल आयातदार देश आहे, आणि त्याच्या तेल आयातीपैकी 47% तेल आणि 50% नैसर्गिक वायू होर्मुझ सामुद्रधुनीमार्गे येतो. इराक, सौदी अरेबिया आणि यूएई हे भारताचे प्रमुख तेल पुरवठादार आहेत, तर कतार हा नैसर्गिक वायूचा प्रमुख स्रोत आहे. जर होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद झाली, तर भारताच्या ऊर्जा पुरवठ्यात मोठा खंड पडू शकतो, ज्यामुळे खालील परिणाम होऊ शकतात:

इंधन किमतींमध्ये वाढ

तेल आणि गॅसच्या किमतीत 30-50% वाढ होऊ शकते, ज्यामुळे पेट्रोल आणि डिझेलच्या किमती कदाचित 120 रुपये प्रति लिटरपर्यंत पोहोचू शकतात. याचा थेट परिणाम सर्वसामान्य नागरिकांच्या खिशावर आणि जीवनावश्यक वस्तूंच्या किमतींवर होईल.

महागाई आणि आर्थिक अस्थिरता  

इंधन किमतींमधील वाढीमुळे महागाई वाढेल, आणि चलन तुटीचे संकट निर्माण होऊ शकते. यामुळे रुपयाचे अवमूल्यन होऊन भारताच्या आयात बिलात वाढ होईल.

उद्योगांवर परिणाम 

वीज, खत आणि औद्योगिक क्षेत्रांवर अवलंबून असलेल्या उद्योगांना उत्पादन खर्चात वाढीचा सामना करावा लागेल, ज्यामुळे औद्योगिक वृद्धी मंदावू शकते.

वाहतूक आणि विमान खर्च

शिपिंग कंपन्यांनी पर्यायी मार्गांचा, जसे की केप ऑफ गुड होप, अवलंब केल्यास वाहतूक खर्चात प्रति यात्रा 1 दशलक्ष डॉलर इतकी वाढ होऊ शकते. यामुळे विमान इंधनाच्या किमती वाढतील आणि परिणामी हवाई भाड्यात वाढ होईल.

भारताची रणनीती आणि पर्यायी मार्ग

भारताने गेल्या काही वर्षांत आपली तेल आयात रणनीती विविधता आणून मजबूत केली आहे, ज्यामुळे होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद झाल्यास उद्भवणाऱ्या संकटाचा सामना करण्याची क्षमता वाढली आहे. केंद्रीय पेट्रोलियम मंत्री हरदीप सिंह पुरी यांनी नमूद केले आहे की, भारताच्या 5.5 दशलक्ष बॅरल दैनंदिन तेल गरजेपैकी फक्त 1.5-2 दशलक्ष बॅरल होर्मुझ मार्गे येतात. उर्वरित तेल रशिया, अमेरिका, पश्चिम आफ्रिका (नायजेरिया, अंगोला) आणि ब्राझील यांसारख्या देशांमधून आयात केले जाते. जून 2025 मध्ये भारताने रशियाकडून 2.16 दशलक्ष बॅरल प्रतिदिन तेल आयात केले, जो दोन वर्षांतील उच्चांक आहे.

भारताकडे पुडुर, विशाखापट्टणम आणि मंगळुरू येथे तेलसाठे आहेत, ज्यात अनुक्रमे 2.25, 1.33 आणि 1.5 दशलक्ष मेट्रिक टन तेल साठवले आहे. हे साठे अल्पकालीन पुरवठा खंडित झाल्यास नागरिकांना स्थिर इंधन पुरवठा सुनिश्चित करू शकतात. 

भारत पर्यायी मार्गांचा विचार करत आहे. 

रशियाकडून वाढीव आयात: रशियाने भारताला स्वस्त दरात तेल पुरवठा वाढवला आहे, ज्यामुळे मध्य-पूर्वेतील देशांवरील अवलंबित्व कमी झाले आहे.

केप ऑफ गुड होप मार्ग: हा पर्यायी मार्ग लांब आणि खर्चिक असला, तरी तो होर्मुझ बंद झाल्यास तेल आयातीसाठी वापरला जाऊ शकतो. यामुळे वाहतुकीसाठी 7-13 अतिरिक्त दिवस लागू शकतात.

चाबहार बंदर आणि INSTC: 

भारताने इराणमधील चाबहार बंदरात गुंतवणूक केली आहे, जे मध्य आशिया आणि अफगाणिस्तानात प्रवेश देणारे महत्त्वाचे ठिकाण आहे. इंटरनॅशनल नॉर्थ-साउथ ट्रान्सपोर्ट कॉरिडॉर (INSTC) हा पर्यायी व्यापारी मार्ग म्हणून वापरला जाऊ शकतो, परंतु होर्मुझ बंदीमुळे यावरही दबाव येऊ शकतो.

नवीकरणीय ऊर्जा: 

दीर्घकालीन उपाय म्हणून भारत नवीकरणीय ऊर्जास्रोतांवर भर देत आहे, ज्यामुळे जीवाश्म इंधनांवरील अवलंबित्व कमी होऊ शकते.

तज्ज्ञांचे मत आणि भविष्यातील दृष्टिकोन

तज्ज्ञांच्या मते, होर्मुझ सामुद्रधुनी पूर्णपणे बंद होण्याची शक्यता कमी आहे, कारण इराण स्वतःच या मार्गावर आपल्या तेलनिर्यातीसाठी, विशेषतः चीनला निर्यातीसाठी अवलंबून आहे. इराणचा सर्वात मोठा तेल खरेदीदार चीन आहे, जो या मार्गातून 47 टक्के तेल आयात करतो. सामुद्रधुनी बंद केल्यास इराणची स्वतःची अर्थव्यवस्था आणि सौदी अरेबियासारख्या देशांशी सुधारलेले संबंध धोक्यात येऊ शकतात. सामुद्रधुनी बंद केल्यास शिपिंग बीमा प्रीमियम वाढेल आणि पर्यायी मार्गांचा वापर महाग ठरेल, ज्यामुळे ऊर्जा बाजारात अस्थिरता येईल.

या परिस्थितीत भारत सरकार सतर्क आहे आणि रणनीतिक उपाययोजना करत आहे. रशिया आणि अमेरिकेकडून वाढीव तेल आयात, रणनीतिक साठ्यांचा वापर आणि पर्यायी मार्गांचा विचार यामुळे भारत अल्पकालीन संकटांना तोंड देऊ शकतो. तथापि, दीर्घकालीन स्थिरतेसाठी भारताला आपली ऊर्जा धोरणे पुन्हा आखावी लागतील, ज्यात नवीकरणीय ऊर्जा आणि पर्यायी स्रोतांवर भर देणे आवश्यक आहे. होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद होण्याची धमकी ही जागतिक ऊर्जा बाजारासाठी आणि भारतासाठी एक आव्हान आहे, परंतु योग्य नियोजन आणि कूटनीतीद्वारे भारत हे संकट टाळू शकतो.